آغاز سال نو چگونه محاسبه مي‌شود و داستان آن چيست؟

درست پای سفره هفت‌سین صدای عقربه‌های ساعت جور دیگری است. شاید به نظر برسد که عقربه‌های ساعت در پایان راه كمي خسته‌اند اصلا آن تیک و تاک‌های آخر درست قبل از تحویل سال کمی‌بی‌رمق و خسته به نظر می‌رسند. به همین دلیل است که ساعت کامپیوتری با همه دقتش برای تحویل سال نمی‌چسبد. باید صدای تیک و تاک عقربه‌ها را شنید، چون درست همان جا که عقربه‌های خسته و بی‌رمق به آخرین دور‌های دوران سرگیجه‌آورشان می‌رسند، دوران دیگری در حال آغاز است. در آسمان اتفاقی رخ می‌دهد و پای سفره هفت‌سین سال کهنه به نو تحویل می‌شود. ممکن است پیش خودتان بگويید که همه اینها فقط یک احساس گذراست اما اشتباه می‌کنید؛ درست در لحظه تحویل سال زمین از نقطه خاصی از آسمان می‌گذرد – نقطه اعتدال بهاری، جایی که چوب خط شب‌های طولانی زمستان پر می‌شود و روز به اندازه شب قد می‌کشد – و نو می‌شود. اما هیچ فکر کرده‌اید که ما اینها را از کجا می‌دانیم؟ چطور می‌دانیم که سال کی به سر می‌رسد؟ تقویم خورشیدی ایرانیان راز همه این چطورها و چگونه‌هاست.

• تقویمی‌که ما از آن استفاده مي‌کنیم

گاهشماری رسمي‌ايراني، تقویمی‌است که در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ (۱۹۲۵ میلادی) در مجلس شورای ملی تصویب شده است. تا قبل از آن، ماه‌های سال زمانی بین 29 تا 32 روز را در خودشان جای می‌دادند. بعد از این اصلاح، سال خورشیدی تشکیل شد از شش ماه ۳۱ روزه، پنج ماه ۳۰ روزه و یک ماه ۲۹ روزه. البته ماه 29 روزه آخر سال یا همان اسفندماه، در سال‌های کبیسه ۳۰ روز می‌شود. این گاهشماری، هجری خورشیدی نامیده می‌شود و بر اساس گاهشماری جلالی تنظیم شده است، گاهشماری‌اي که در قرن پنجم خورشیدی و به وسیله عده‌ای از ریاضی‌دانان ایرانی و گویا به سرپرستی حکیم عمر خیام نیشابوری به وجود آمده است. بیشتر کارشناسان گاهشمار جلالی را دقیق‌ترین در جهان می‌دانند که دقتی در حد يك ثانيه در هر 10 هزار سال دارد. این در حالی است که تقویم‌های اروپایی در هر 2500 سال یک روز خطا دارند. کار تدوین این تقویم در دوره جلال‌الدوله ملکشاه سلجوقی و به احتمال زیاد با دستور خواجه نظام‌الملک انجام شده است. به همین دلیل و به افتخار او نام جلالی را بر خود گرفته است.

• مبانی گاهشمار خورشیدی

بر مبنای تقویم خورشیدی، شروع سال روز اول فروردین همان سال است اما این لحظه با لحظه تحویل سال تفاوت دارد. بر این مبنا لحظه تحویل سال عبور زمین از نقطه برابری بهاری است. در زمان تنظیم این تقویم، مکان مرجع برای محاسبه در نظر گرفته نشده است. به همین دلیل باید تا سال 1469 هجری شمسی یک مرجع دقیق از بین نصف‌النهار 5/52 درجه شرقی یا مختصات عرضی شهر تهران برای این کار در نظر گرفته شود. بعضی از جمله ایرج ملکپور – منجم ایرانی – نصف‌النهار 5/52 درجه شرقي شرقی را مرجع محاسبات این تقویم در نظر گرفته‌اند اما و برخی دیگر شهر تهران را. این دو مبدأ تا حدود سال ۱۴۶۹ هجری شمسی اختلافی در گاهشماری ایجاد نمی‌کنند ولی برای تعیین کبیسه بودن یا نبودن سال ۱۴۶۹، لازم است مبدأ این گاهشماری مشخص شود. این مشکل به دلیل دقت بالای تقویم جلالی است که تحویل سال را لحظه عبور هر نقطه مدار عرضی زمین از نقطه برابری بهاری می‌داند و برای کل کره زمین یک لحظه در نظر نمی‌گیرد؛ یعنی در صورت هر کدام از این انتخاب‌ها، لحظه تحویل سال تغییر خواهد کرد و این موضوع بر محاسبات انجام شده برای وجود سال کبیسه تأثیر می‌گذارد. برای اینکه ببینیم محاسبات این تقویم چقدر دقیق است، باید بعضی از مفاهیم اولیه را بهتر بدانیم.

• سال کبیسه

كبیسه به معنای بزرگ است، یعنی سالی كه تعداد روزهایش از بقیه سال‌ها بیشتر است. همان‌طور که گفته شد هر یك سال تقریبا ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است. یعنی این مدت طول می‌كشد تا زمین یك دور كامل به دور خورشید بچرخد. قبل از اختراع تقویم جلالی کسی به این چند ساعت اهمیت نمی‌داد و همین موضوع باعث می‌شد که لحظه تحویل سال تغییر کند. به این ترتیب اگر در ابتدا تحویل سال را اول بهار در نظر می‌گرفتند، با جمع شدن این خرده‌ها کم‌کم این لحظه از تقویم جلو افتاده به زمستان و بعد به تابستان می‌رسید. حالا اگر این شش ساعت را جمع کنیم، هر چهار سال یک بار می‌شود 24 ساعت یا یک شبانه‌روز بنا بر این، برای ثابت ماندن تقارن نقطه تحویل سال با شروع بهار تقویمی باید هر چهار سال یک روز به سال اضافه کنیم که می‌شود 366 روز یا سال کبیسه. اما همان‌طور که دیدید این شش ساعت هم چندان دقیق نیست و كمي‌كمتر از شش ساعت است. پس با این کار هر چهار سال یک بار كمي به طول سال اضافه کرده‌ایم.

• کبیسه پنج ساله

برای جبران این اضافه شدن زمان، سال تقویم ایرانیان بر اساس دوره افزایشی 33 ساله تنظیم شده است. به این ترتیب در یک دوره 33 ساله، 25 سال عادی 365 روزه و 8 سال 366 روزه داریم. اما از آنجایی که 33 بر چهار قابل تقسیم نیست، می‌شود نتیجه گرفت دو نوع کبیسه داریم: یک سال کبیسه بعد از سه سال معمولی که دوره آن چهار ساله است و یک سال کبیسه که بعد از چهار سال معمولی اتفاق می‌افتد یا کبیسه پنج ساله. اما محاسبات دقیق نشان می‌دهد که به این ترتیب باز هم کمی‌ زمان به سال‌ها اضافه شده است و در یک دوره طولانی این بار سال تقويمي‌كمي‌از سال خورشیدی جلو می‌افتد؛ یعني لحظه تحویل سال به جای اتفاق افتادن در زمستان به اول بهار می‌رسد.

• دوره 29 ساله

بنابراین تقویم افزایش روز‌های سال را در سال‌های 29، 25، 21، 17، 13، 9، 5 و در آخر یک کبیسه پنج ساله داریم و سه 33 سال می‌رسیم. کل این دوره برابر با 2512053 روز تقویمی‌ است؛ یعنی در یک دوره 33 ساله به اندازه 205000 روز یا در حدود سه دقیقه جلوتر از زمان خورشیدی است. به این دلیل است که یک دوره 33 ساله هم به تنظیم نیاز دارد. با فرض ثابت بودن طول سال اعتدالی بهار، بعد از حدود 500 دوره یا در حدود 16000 سال، تقویم ایرانی یک روز از زمان خورشیدی جلوتر خواهد بود؛ یعنی اعتدال بهاری در روز اول فروردین اتفاق می‌افتد. بنابراین بعد از این زمان یک دوره 33 ساله باید به 29 سال کاهش پیدا کند و کبیسه پنج ساله حذف شود.

• دلیل تغییر طول سال

همان‌طور که دیدیم سرعت حرکت زمین به دور خورشید ثابت نیست. در حضیض خورشید، زمین به خورشید نزدیک‌تر است. بنابراین زمین با سرعتی بیشتر از میانگین حرکت می‌کند، در حالی که در منتهای اوج، زمین در دورترین نقطه از خورشید قرار می‌گیرد و آهسته‌تر حرکت می‌کند. به علاوه به علت تغییر جهت محور زمین یا همان حرکت تقدیمی، نقطه اعتدالی به آهستگی در طول دایره‌البروج به اندازه 3/50 ثانیه (واحد زاویه) در هر سال نسبت به ستاره‌ها به عقب باز می‌گردد، تا زمانی که محور بزرگ مدار زمین در جهت مستقیم نزدیک 6/11 ثانیه (واحد زاویه) در هر سال بگردد. در نتیجه شروع سال بستگی دارد، به نقطه مبدأ روی دایره‌البروج و طول سال به این موضوع وابسته است؛ یعني طول سال در طول زمان به دلیل این حرکت و رقص‌محوری تغییر می‌کند. بنابراین طول سال را به طور میانگین همان‌طور که خیام محاسبه کرده است، 2424/365 در نظر می‌گیرند. این در حالی است که حالی که سال 1905 میلادی کوتاه‌ترین سال با طول 230880/365 روز و بلندترین سال 1216میلادی با 252685/365 بوده است.